در گفت‌وگوی اختصاصی با مجریان طرح پژوهشی برتر دانشکده علوم ورزشی و تربیت بدنی:

بررسی ارگونومی محیط کار و پایش اسکلتی-عضلانی کارکنان شرکت پالایش نفت غرب، توسط پژوهشگران دانشگاه رازی اجرا شد

مصاحبه با مجریان طرح "بررسی ارتباط ارگونومی محیط کار، ساختار قامتی و دردهای اسکلتی-عضلانی با ابعاد کیفیت زندگی، رضایت شغلی و بهره وری در کارکنان نفت و گاز غرب کشور "

به گزارش پایگاه تحلیلی خبری رازی پرس، نیروی انسانی هر مجموعه از مهم‌ترین سرمایه‌های آن می‌باشد؛ به همین جهت توجه به ارگونومی محیط کار و سلامت اعضا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

نشستن‌های طولانی مدت، ابزار کار نامناسب و ... ممکن است صدمات جبران‌ناپذیری را به ساختار قامتی کارکنان ادارات وارد کند.

اعضای هیات علمی دانشکده علوم ورزشی و تربیت بدنی دانشگاه رازی برای بررسی ارگونومی محیط کار و سلامت ساختار قامتی کارکنان شرکت نفت غرب کشور طرحی را تدوین و اجرا کرده‌اند.

در این طرح، برای تمام اعضا شناسنامه‌ سلامت تدوین شده و علاوه بر تعیین ناهنجاری‌های موجود، تمرینات اصلاحی مناسب برای هر فرد در نظر گرفته و آموزش داده شده است.

در گفت‌وگویی با مجریان این طرح، به بررسی دقیق‌تر جزئیات اجرای طرح پرداختیم:

لطفا خودتان را معرفی بفرمائید.

شیرین زردشتیان هستم، عضو هیات علمی دانشکده تربیت بدنی و علوم ورزشی در گرایش مدیریت ورزشی.

 فرزانه گندمی هستم، عضو هیات علمی  دانشکده تربیت بدنی و علوم ورزشی گرایش آسیب‌شناسی ورزشی.

ایده اجرای این طرح چطور به ذهن شما رسید؟

دکتر زردشتیان: تقریبا سه سال پیش با ذهنیت کاربردی کردن تولیدات علمی و ارتباط اساتید دانشگاه­ها با صنعت و جامعه، ایده­ی حاضر شکل گرفت؛ در واقع با پتانسیل­های موجود در زمینه­ی اثرگذاری ورزش بر ابعاد مختلف کیفیت زندگی انسان، به نظر می‌رسد که اعضای هیات علمی دانشکده علوم ورزشی، بایستی بر رویکردهای مختلف جامعه به طور موثر نقش‌آفرینی کنند.

در حال حاضر از دیدگاه مدیریت استراتژیک منابع انسانی، این اعتقاد وجود دارد که نیروی انسانی مهم‌ترین سرمایه­ی سازمان برای افزایش بازدهی است. از این روی، سلامت نیروی انسانی در ابعاد مختلف می‌تواند ضامن بهره‌وری سازمان‌ها باشد. به همین دلیل این سوال برای ما ایجاد شد که، ما چگونه می توانیم در ایجاد و ارتقای سلامتی منابع انسانی در سازمان‌ها اثرگذار باشیم؟.

از سوی دیگر با توجه به ایجاد هم‌افزایی و تجزیه و تحلیل تمامی ابعاد موضوع در تحقیقات بین‌رشته­ای، این طرح با مشارکت علمی در دو گرایش مدیریت ورزشی و آسیب‌شناسی ورزشی تمامیت موضوع را بررسی و مورد توجه قرار دادیم.

امروزه بسیاری از کارکنان پشت میزی با وجود فقر حرکتی، عدم وجود وقت مناسب برای ورزش و تقویت سیستم اسکلتی-عضلانی و ارگونومی نامناسب محیط کار، با کسب وضعیت­های بدنی نامناسب طولانی مدت و حرکات تکراری مبتلا به بدراستایی­های قامتی و دردهای اسکلتی – عضلانی هستند. به‌عنوان مثال؛ اگر کارمندان در نشستن­های طولانی مدت روزمره و یا استفاده از رایانه، وضعیت­های ارگونومیک کم‌تنش را به کار نگیرند، در طولانی مدت به ناهنجاری­ها و پاتولوژی­های مفصلی علی‌الخصوص ستون فقرات مبتلا می‌شوند.

دکتر گندمی: ناهنجاری‌های اسکلتی-عضلانی، الگوی حرکتی افراد را تغییر داده و نیروهای وارد بر مفاصل را به بیشینه­ی خود می­رساند و در صورت عدم پیگیری و اصلاح، منجر به پاتولوژی­های حاد شده که نیاز به مداخلات تهاجمی دارد که این امر وقت و هزینه‌های درمانی تصاعدی را به فرد و سازمان تحمیل می­نماید. 

بنابراین، با شعار "پیشگیری بهتر از درمان است" به این نتیجه رسیدیم که در یک طرح سیستماتیک می­توان با پایش و ارزیابی جامع، از بروز بسیاری از مشکلات همچون دردهای مزمن اسکلتی – عضلانی (مانند درد گردن، پشت، کمر و زانو.... )، چاقی و عوارض آن و ابعاد روحی-روانی کارکنان ادارات، سازمان‌ها و کارخانه‌ها جلوگیری نمود.

علاوه بر آن، ارزیابی ارگونومی محیط کار ، تدوین نیمرخ متغیرهای رفتار سازمانی مانند بهره‌وری، انگیزش شغلی، استرس شغلی، تعلق سازمانی، تدوین شناسنامه سلامت ساختار قامتی، ترکیبات بدنی و سلامت سازمانی، اطلاعات بسیار ارزشمندی را در اختیار کارکنان و مدیران سازمان­ها جهت توسعه بهره­وری سازمانی قرار می­دهد.

این هم‌فکری به چه نتیجه‌ای منجر شد؟

دکتر زردشتیان: با توجه به اهداف سلامت سازمانی، با پایش و ارزیابی ناهنجاری‌های اسکلتی-عضلانی، ساختار قامتی و رفتار سازمانی، پروتکلی طراحی گردید که با استفاده از وسایل و تجهیزات آزمایشگاهی، برای هر کارمند یک "شناسنامه­ی سلامت" تدوین گردد که در این شناسنامه کلیه اختلالات قامتی (از جمله ستون فقرات، اندام­های فوقانی و تحتانی)، وضعیت ارگونومی محیط کار، ترکیب بدنی (از نظر چاقی و ریسک ابتلا به بیماری­های قلبی-عروقی)، فاکتورهای عملکردی به شکلی کاملا روشن در اختیار کارکنان قرار می­گیرد.

با توجه به خروجی و رضایت­مندی مطالعه نمونه‌ای که در شرکت پالایش نفت کرمانشاه انجام شد، مجریان به این نتیجه رسیدند که این طرح پتانسیل اجرا شدن در تمامی سازمان­ها، ادارات و شرکت­ها(دولتی و خصوصی) را داشته و ضمن ارائه ایده­ای نو، می­تواند زمینه­ی مناسبی برای درآمد زایی و اشتغال­زایی فارغ‌التحصیلان این رشته را فراهم آورد.

 دکتر گندمی: علاوه بر موارد ذکر شده، جهت عملیاتی شدن طرح­ها و ایجاد پتانسیلی برای مداخلات اصلاحی، درخواست کسب مجوز واحدهای فناور: 1)کلینیک مهندسی عوامل انسانی و سلامت سازمانی (با مدیریت دکتر شیرین زردشتیان)  و 2) توانبخشی ورزشی در آب (با مدیریت دکتر فرزانه گندمی)، به مرکز رشد و فناوری دانشگاه ارئه گردید و در سال 1398 با تاسیس واحدهای فوق موافقت شد.

 می توان عنوان نمود ضمن گستردگی اهداف در هر یک از این واحدها در راستای تندرستی و سلامت کارکنان به نوعی مکمل یکدیگر هستند و به عنوان اولین واحدهای مرکز رشد با این مأموریت در دانشگاه‌های کشور شروع به کار کردند.

علت  نام‌گذاری واحدهای فوق چه بود؟

دکتر زردشتیان: نام گذاری «کلینیک مهندسی عوامل انسانی و سلامت انسانی» به این موضوع اشاره دارد که در این مرکز مطالعه بیومکانیک شغلی ویژگی­های مکانیکی اندام‌های بدن مورد بررسی قرار می­گیرد. در این حیطه، حرکت اندام تحلیل اعمال نیرو در بافت‌های مختلف بدن تجزیه و تحلیل می‌گردد و بالطبع به کمک این معادلات می­توان الگوها و ابعاد مناسب ایستگاه‌های کاری را با هدف کاهش فشارهای مکانیکی خارجی بر بدن به‌دست آورد.

از سوی با توجه به اثرات متقابل ابعاد سلامت انسان به فاکتورهای نگرش شغلی و رفتار سازمانی به عنوان متغیرهای اثربخش در بهره­وری سازمان، بررسی این فاکتورها در سلامت سازمان نیز مورد توجه بود و به همین دلیل این نام برای مرکز انتخاب گردید.

دکتر گندمی: و نامگذاری «مرکز توانبخشی ورزشی در آب» به این موضوع اشاره دارد که کارکنانی که به دلایل ذکر شده، دچار پاتولوژی­های مفصلی شده­اند می­توانند از خواص محیط آب و ورزش­هایی که در این محیط صورت می­گیرد استفاده کنند تا به مداخلات تهاجمی نیاز پیدا نکنند.

بنابر نتایج مطالعات انجام شده خواص هیدرواستاتیک آب، ماساژوری ملکول­های آب، مهار گیرنده­های درد و از همه مهم‌تر کاهش وزن بیمار به علت نیروی شناوری می­تواند فاکتورهای بسیار اثرگذاری در کنترل دردهای مزمن اسکلتی-عضلانی باشد.  

پس از تأسیس این واحد چه اقداماتی انجام شد؟

دکتر زردشتیان: پروپوزال پیشنهادی تهیه و از سوی دانشگاه برای تمامی سازمان‌ها ارسال گردید و با درخواست سازمان‌های متقاضی با برگزاری سمیناری به طرح موضوع و توجیه طرح پرداختیم. علاوه بر آن افراد نیازمند تمرینات اصلاحی و ورزش­های آبی به مراکز مرتبط معرفی گردیدند.

در خصوص اهمیت ارگونومی در محیط کار،  برای ادارات و سازمان‌ها توضیح بیشتری می‌فرمائید؟

دکتر زردشتیان: همانگونه که ذکر شد منابع انسانی از منابع استراتژیک و مهم‌ترین مزیت رقابتی در یک سازمان است لذا تدوین برنامه ‌های مرتبط به توسعه سلامت می‌تواند منجر به اثربخشی و کارایی در سازمان گردد. اجرای این پایش و ارزیابی در سازمان نه تنها اطلاعات بسیار مفیدی را در خصوص ناهنجاری‌های ساختار قامتی در اختیار کارکنان قرار می‌دهد،  بلکه  با توصیه‌ها و مداخلات مناسب به کارکنان کمک می‌کند با کاهش ناهنجاری‌ها و دردهای اسکلتی – عضلانی سطح سلامت خود را توسعه بخشند و به دنبال آن از سطح کیفیت زندگی کاری، حس خوب و انگیزش بهتری در محیط کار خود برخوردار گردند و مطمئنا بهره‌وری سازمان ارتقاء می‌یابد.

 پیشنهاد می‌گردد که این طرح هر ساله در سازمان اجرا و وضعیت سلامت هر فرد  سالانه بررسی شود و همچنین می‌توان با رویکردهایی مانند در نظر گرفتن امتیازاتی به افرادی که شاخص‌های سلامت مورد ارزیابی خود را بهبود می‌بخشند توجه به سلامت و ارتقاء آن، در افراد نهادینه گردد.

راه‌حل درمان این ناهنجاری‌ها در طرح شما به چه شکل ارائه شده است؟

دکتر گندمی: پس از ارزیابی و پایش کارکنان و تدوین شناسنامه سلامت، براساس نتایج به دست آمده از شاخص­های درد اسکلتی – عضلانی، اختلالات ساختار قامتی، ترکیب بدنی، ارگونومی محیط کار و نگرش‌های شغلی روش­های مداخله طراحی می‌گردد. مداخلات شامل ورزش­های اصلاحی برای افراد مبتلا به ناهنجاری­های قامتی، توانبخشی ورزشی در آب برای افراد مبتلا به دردهای اسکلتی-عضلانی مزمن و معرفی به پزشک مرتبط جهت پیگیری روند درمان در افراد مبتلا به پاتولوژی­های مفصلی.

 این طرح در چه اداراتی مطرح شد و تا چه حد مورد استقبال قرار گرفت؟

دکتر زردشتیان: این طرح تا کنون در شرکت پالایش نفت کرمانشاه و اداره کل اقتصاد و دارایی اجرا شده که با استقبال و رضایت  سازمان­های مذکور همراه بوده است و هم اکنون قرارداد شرکت نفت و گاز غرب را در دست اجرا داریم.

نحوه اجرای طرح در شرکت پالایش نفت به چه شکل بود؟

دکتر زردشتیان: این طرح در تابستان 1398 در شرکت پالایش نفت شروع شد. با در اختیار داشتن مکانی در این پالایشگاه کلیه وسایل و تجهیزات مربوط به کار ارزیابی­ها مستقر گردید. در این طرح 300 نفر مورد ارزیابی قرار گرفتند و برای هر فرد یک شناسنامه سلامت تدوین گردید که در این شناسنامه، میزان ناهنجاری‌های فوقانی و تحتانی، میزان اضافه وزن، شاخص‌های BMI، W HR و ارگونومی محیط کار مورد بررسی گرفت است.

مختصرا طبق پژوهشات و تدوین و بررسی شناسنامه ساختار قامتی افراد در ادارات به چه نتیجه‌ای رسیدید؟

دکتر زردشتیان: نتایج این طرح نشان داد که بین میزان درد، شدت ناهنجاری‌های اسکلتی – عضلانی، اضافه وزن و سایر شاخص‌های ترکیبات بدنی با میزان بهره‌وری کارکنان ارتباط معکوسی وجود داشت؛ یعنی به ازای افزایش میزان ناهنجاری، ضعف ارگونومی محیط کار و دردهای اسکلتی – عضلانی، میزان بهره‌وری و مشارکت شغلی کاهش میابد.

 پس از تشخیص و تببین ناهنجاری‌های ساختاری باید چه اقداماتی صورت گیرد؟

دکتر گندمی: پس از انجام ارزیابی­ و تفسیر نتایج، برای تک تک کارکنان یک شناسنامه سلامت تدوین می­گردد. علاوه بر آن، جهت آگاه نمودن افراد از نتایج درج شده در شناسنامه سلامت خود، با برگزاری یک سمینار آموزشی، اطلاعات مورد نیاز در اختیار آن­ها قرار داده می­شود.

چنانچه در نتایج به­دست آمده از ارزیابی­ها مشخص گردد که ناهنجاری‌های اسکلتی قابل توجه بوده و شاخص­های ترکیب بدنی نیاز به بررسی و پیگیری دارد، متناسب با هر مورد افراد به دریافت تمرینات اصلاحی و ورزش­های آبی، مراجعه به مراکز درمانی و متخصصین مربوطه رهنمون خواهند شد.

مداخلات انجام شده در شرکت نفت برای پرسنل شامل، انجام ورزش­های آبی، تمرینات اصلاحی در خانه و اصلاح ارگونومی محیط کار و توصیه­های حفظ وضعیت بدنی مطلوب حین کار بود. به علاوه، با تدوین نیمرخ فاکتورهای رفتار سازمانی کارکنان، به سازمان توصیه گردید که با تشکیل کارگاه‌های اثربخش و تحت نظر استاتید مجرب موجبات توانمندی روانشاختی کارکنان را فراهم آورند.

پس نظر متخصصین پزشکی در خصوص این طرح را جویا شده‌اید؟ و آیا این ارزیابی و تمرینات اصلاحی مورد تایید جامعه پزشکی هست؟

دکتر زردشتیان: این طرح در جهت پایش و شناسایی اختلالات اسکلتی-عضلانی است و از آنجا که افراد ممکن است در این خصوص اطلاعاتی نداشته باشند، این پایش باعث می‌شودکه افراد نه‌ تنها از وضعیت سلامت ساختار قامتی خود مطلع شوند بلکه در مراحل اولیه و قبل از مداخلات درمانی تهاجمی و پرهزینه، با اجرای ورزش­های اصلاحی و تقویت سیستم عضلانی-اسکلتی و کاهش وزن به واسطه­ی تمرینات آبی از بروز و پیشرفت اختلالات اسکلتی-عضلانی جلوگیری نمایند.

 چه بازخوردی از اجرای این طرح دریافت کردید؟

دکتر گندمی: با اجرای این طرح که برای اولین بار در استان انجام گرفت اطلاعات ارزشمندی در اختیار مسئولین محترم شرکت پالایش نفت و کارکنان در خصوص وضعیت سلامت ساختار قامتی قرار گرفت و با تمام افرادی که در برنامه تمرین در آب و اجرای حرکات تقویتی در منزل حضور داشتند اظهار داشتند که دردهای اسکلتی – عضلانی آنان به صورت قابل ملاحظه‌ای کاهش یافته و خواستار تداوم این پروتکل تمرینی بودند.

انجام تمرینات اصلاحی، توسط خود فرد، در منزل و بدون نظارت انجام می‌پذیرد؟

دکتر گندمی: مداخلات و تمرینات اصلاحی برای افراد دارای ناهنجاری­های اسکلتی-عضلانی قابل توجه، زیر نظر متخصصین اصلاحی صورت می­گیرد. توانبخشی ورزشی آبی برای افراد مبتلا به دردهای اسکلتی عضلانی مزمن زیر نظر مربیان مجرب ورزش در آب اجرا خواهد شد و در افراد با ویژگی­های اضافه وزن و یا ناهنجاری­های اسکلتی خفیف، تمرینات در خانه با نظارت چند جلسه­ای مربیان ورزشی اجرا خواهد شد.

برای اجرای این طرح در جهت رسیدگی به وضعیت دانشجویان، کارکنان و اعضای هیات علمی در دانشگاه برنامه‌ای دارید؟

دکتر زردشتیان: اتفاقا پیشنهاد اجرای این طرح برای کلیه  کارکنان و اعضای محترم هیات علمی دانشگاه تنظیم شده است  و در سال گذشته به معاونت محترم پژوهش و فناوری ارائه گردید. در این خصوص با معاونت محترم اداری مالی هم صبحت شده و قرار است که در جلسه هیات رئیسه محترم دانشگاه در مورد آن تصمیم‌گیری شود.  بسیاری از همکاران خواستار اجرای این طرح هستند و امیدوارم مسئولین محترم دانشگاه با اجرای آن موافقت نمایند.

در شرایط حاضر و در وضعیت کرونا به‌علت محدودیت‌هایی که ایجاد شده است، افراد در بخش آموزش به علت تغییر شرایط کاری با نشستن‌های طولانی و استفاده‌های نامناسب از سیستم‌های رایانه، لپ تاپ، تبلت و گوشی‌ها،  بیش از پیش در معرض آسیب‌های اسکلتی-عضلانی قرار دارند و با ضعف‌های عضلانی و عملکردی روبرو هستند. به همین دلیل الزام اجرای این طرح در شرایط حاضر می‌تواند کمک شایانی به اعضای محترم هیات علمی و کارکنان محترم دانشگاه باشد.

طبق توضیحات شما ارزیابی اسکلتی و عضلانی بر پیشگیری تمرکز دارد تا درمان. درست است؟

دکتر گندمی: در کشورهای پیشرفته‌ به لحاظ سلامت  و تندرستی،  پیشگیری بیشتر از درمان مورد تاکید است . در این طر ح ارزیابی افراد با مداخلات اصلاحی مناسب با نوع و شدت ناهنجاری در هر مرحله، می‌توان مانع پیشرفت ناهنجاری و دردهای اسکلتی – عضلانی شد؛  پیش از اینکه مداخلات تهاجمی و هزینه‌‌های سنگین بر فرد تحمیل شود.

باید توجه داشت وقتی افراد از ساختار بدنی مناسبی برخوردار باشند، انرژی بیشتر و توانمندی بهتری خواهند داشت. این امر  موجب نشاط و حال بهتر افراد خواهد شد و چنین فردی از پتانسیل بیشتری در اجرای نقش‌های خود در جامعه برخوردار خواهد شد.

در این طرح با شناسایی ناهنجاری‌ها، ترکیبات بدنی، وضعیت ارگونومی محیط و بسیاری از فاکتورهای روانشناختی، می­توان موجب کاهش ناهنجاری­ها و دردهای اسکلتی-عضلانی، بهبود و تقویت عضلانی و عملکردی و اصلاح ترکیبات بدنی و توانمندی روانشناختی در کارکنان شد .

 پالایشگاه شرکت نفت مرکز طب سنتی دارد؟ ارزیابی ساختار قامتی پیش از این در این سازمان انجام نشده بود؟

دکتر زردشتیان: شرکت پالایش نفت دارای مرکز طب صنعتی قوی هست که هر ساله برخی فاکتورهای سلامت مانند سیستم تنفسی، فاکتورهای خونی و .... را ارزیابی می­کند. با این حال، تا کنون چنین پایشی را در خصوص کارکنان خود انجام نداده بودند و این طرح با استقبال زیاد مدیران و کارکنان روبرو شد؛ به طوری­که، نتایج این طرح در جلسه مراکز طب صنعتی پالایشگاه­های نفت کشور ارائه و مورد تشویق قرار گرفت.

به‌عنوان مجریان اصلی یکی از طرح‌های برتر دانشگاه رازی جه انتظاری در خصوص همکاری سازمان‌ها یا دانشگاه برای اجرای هرچه بهتر طرح دارید؟

دکتر زردشتیان: آمار­های منتشر شده در مطالعات داخل کشور، حاکی از آن است که کارکنان با حجم وسیعی از دردها و ناهنجاری­های اسکلتی-عضلانی روبرو هستند. افرادی که در سازمان کار می‌کنند حدود 30 سال از عمر خود را در سازمان‌ها سپری می‌کنند و اگر بین فرد و محیط کار تناسب فیزیکی وجود نداشته باشد، ممکن است بسیاری از ناهنجاری‌ها و دردهای مزمن اسکلتی-عضلانی برای افراد ایجاد شود و به دنبال آن سازمان را با کاهش بهره‌وری، کاهش انگیزش و نشاط، افزایش غیبت و مرخصی­های استعلاجی روبه‌رو سازد.

 این در حالی است که، نتایج طرح انجام شده در پالایشگاه نفت کرمانشاه نشان داد که، با به‌کارگیری پایش­های اسکلتی-عضلانی و به‌کارگیری مداخلات اصلاحی به هنگام، می­توان از بروز و تشدید ناهنجاری‌ها و وقوع یا تداوم دردهای اسکلتی – عضلانی پیشگیری نمود. پس به نوعی می‌توان عنوان کرد که پرداختن به این‌گونه پایش و ارزیابی‌ها  در جهت سلامت کارکنان نه تنها هزینه کردن نیست بلکه نوعی سرمایه‌گذاری است و لذا منطقی است که تمام سازمان‌ها متقاضی اجرای این طرح باشند و از این طریق شرایطی را برای ارتقاء سلامت کارکنان خود فراهم آورند.

دکتر گندمی: با توجه به درخواست مکرر همکاران محترم در دانشگاه، امیدواریم که مسئولین محترم دانشگاه با اجرای این پایش موافقت نمایند؛ با توجه شرایط موجود و محدودیت ها و تغییر شکل نحوه کار و استفاده های طولانی مدت از فضای مجازی و قرار گرفتن بدن در وضعیت نامناسب، موجب دردهای شدید اسکلتی – عضلانی و افزایش ناهنجاری ها شده است. با انجام این غربالگری افراد از وضعیت ساختاری خود آگاه خواهند شد و با ارائه توصیه ها و مداخلات متناسب، زمینه برطرف شدن و کاهش این مشکلات فراهم گردد./خبرنگار: طاهره پرتوی

https://razi.ac.ir/~zardoshtian2014

https://phe.razi.ac.ir/~gandomif