در گفتگو با دکتر هوشنگ قمرنیا استاد تمام گروه مهندسی آب دانشگاه رازی مطرح شد؛
حق‌آبه‌های کشور ایران از رودخانه های مرزی هیرمند و هریررود در شرق و شمال شرق کشور و بررسی مسایل مربوطه
تعیین تکلیف و اخذ حق‌آبه‌های رودخانه‌های مرزی کشور لازم و ضروری است/ کلیه فعالیت‌های سد‌سازی افغانستان بر روی رودخانه‌های هیرمند و هریررود بدون توجه به معاهدات بین المللی بوده است/ وزارت امورخارجه ایران به دور از ملاحظات سیاسی باید هرچه سریع‌تر با طرح دعوا در مراجع بین المللی، حق‌آبه‌های کشور از رودخانه‌های مرزی به‌ویژه هیرمند و هریررود را تعیین تکلیف کند.
در مورد حق‌آبه‌های کشور ایران از رودخانه های مرزی هیرمند و هریررود به گفتگویی با دکتر هوشنگ قمرنیا پرداختیم:
به چه علت اخذ حق‌آبه‌های رودخانه‌های مرزی ایران لازم و ضروری است؟
ایران جزء مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان و هم‌عرض صحراهای بزرگ آفریقا و آسیا است. منبع اصلی بسیاری از بارش‌های کشور دریای مدیترانه است. وجود دیواره عظیم رشته‌کوه‌های البرز در سرتاسر شمال و رشته‌کوه‌های زاگرس در باختر و جنوب کشور، مانع از رسیدن رطوبت کافی به قسمت‌های مرکزی فلات ایران می‌شود. همین امر سبب ایجاد مناطق خشک و کم‌باران و بیابان‌ها و کویرهای کشور گردیده است .متوسط میزان بارندگی ایران با حدود 250 میلی‌متر در حدود یک‌سوم بارندگی جهانی است. بر اساس بررسی‌های به‌عمل‌آمده میانگین آب مصرفی سرانه جهان (صنعتی، کشاورزی و آشامیدنی) در حدود 580 مترمکعب برای هر نفر در سال است. متاسفانه این رقم در ایران با وجود کمبود منابع آب، 1300 متر مکعب در سال است. این امر بیانگر اتلاف منابع آب و اسراف بیش از حد منابع حیاتی است. لذا به‌علت کمبود منابع آب در کشور، اخذ حق‌آبه‌های رودخانه‌های مرزی به‌منظور تأمین بخش‌هایی از نیازهای کشاورزی، شرب و صنعت استان‌های مرزی لازم و ضروری است.
رودخانه‌های مرزی به چه رودخانه‌هایی گفته می‌شود و چه اهمیتی دارند؟
از طرفی رودخانه‌های مرزی به رودخانه‌هایی گفته می‌شود که دو یا چند کشور را از یکدیگر جدا کرده و در واقع تمامی یا قسمتی از آنها مرز دو یا چند کشور را تشکیل می‌دهند. این رودخانه‌ها به‌عنوان یکی از انواع مرزها نقش بسیار مهمی در تنظیم روابط میان کشورهای همسایه دارند. مسائل رودخانه‌های مرزی یکی از چالش‌های مهم در دنیا و به‌خصوص کشور ما می‌باشد. لذا توجه به آن و لزوم استفاده بهینه از جریان‌های مرزی در آینده می‌تواند به یک مسأله حیاتی مبدل شود.
علاوه‌بر کشور ما و کشورهای همسایه در غرب، شمال و شرق مهم‌ترین منازعات بین‌المللی محیطی بر سر منابع آبی در سایر مناطق دنیا نیز وجود دارد. برای مثال می‌توان در رودخانه نیل درگیری بین مصر، اتیوپی و سودان، در دجله و فرات بین عراق ترکیه و سوریه، یرموک بین اردن و سوریه، گنگ میان هند و بنگلادش، ایندوس ساتلی هند و پاکستان، یارانا بین آرژانتین و برزیل، لوکا بین بولیوی و شیلی، دریاچه‌های بزرگ بین کانادا و آمریکا، راین بین فرانسه، آلمان، هلند و سویس، دانوب بین چک، اسلواکی، مجارستان و آلمان را نام برد.
کشور ایران با توجه به تعداد حوضه‌های آبریز مشترک و حجم آب‌های مرزی ورودی و خروجی از کشور، در موقعیت ویژه‌ای به لحاظ وجود آب مشترک با همسایگان خود نظیر افغانستان، ترکیه، عراق، ترکمنستان و آذربایجان قرار دارد (شکل 1). مسائل رودخانه‌های مرزی یکی از چالش‌های مهم در دنیا و به‌خصوص کشور ما می‌باشد، لذا توجه به آن و لزوم استفاده بهینه از جریان‌های مرزی در آینده می‌تواند به یک مسأله حیاتی تبدیل گردد.
شکل ا- مسیر آب‌های ورودی و خروجی به کشور
دکتر قمرنیا اظهار کرد:
از آنجاییکه کشور افغانستان ضمن بی‌توجهی به معاهدات بین‌المللی منعقد شده با کشور ما اقدام به احداث سدهای مخزنی با کمک هند و ترکیه بر روی رودخانه‌های مرزی با ایران نظیر هیرمند و هریررود کرده لذا مطالعاتی در جهت بررسی طرح‌های انجام‌شده بر مناطق شرقی و شمال شرق کشور صورت گرفته است.
رودخانه هیرمند از کجا سرچشمه می‌گیرد، چه سیری را طی می‌کند و چه طرح‌هایی بر روی آن انجام شده است؟
هیرمند یا هلمند نام رودی است که از استان هلمند افغانستان جاری شده و به دریاچه هامون که دریاچه‌ای مشترک بین افغانستان و ایران است می‌ریزد. رود بزرگ هیرمند از رودهای پرآب افغانستان و آسیا به‌شمار می‌رود که سالانه میلیاردها متر مکعب آب در آن جریان می‌یابد. طول آن 1100 کیلومتر است؛ از این رو طولانی‌ترین رود واقع بین سند و فرات به‌شمار می‌آید. جدایی هرات از خاک ایران در سال 1857 میلادی و امتناع گسترده حاکمیت افغانستان از جاری‌ساختن رود هیرمند در خاک ایران، مسأله حق‌آبه رودخانه هیرمند را به یکی از مسائل مهم سیاسی، اجتماعی و زیست محیطی دو کشور مبدل ساخته است.
در سال 1351 قراردادی بین ایران و افغانستان در کابل به امضا رسید که مطابق آن، سهم آب سیستان از هیرمند، 26 متر مکعب در ثانیه تعیین گردید. این مقدار آب، تقریبا معادل 800 میلیون متر مکعب در سال می‌شود؛ درحالیکه آورد سالانة هیرمند به‌طور متوسط در حدود هفت میلیارد متر مکعب بوده است و در برخی از سال‌های پرآب تا 28 میلیارد متر مکعب هم رسیده است. در این قرارداد آمده است که افغانستان از هرگونه اقدامی که باعث کم‌شدن سهم آب ایران شود، خودداری خواهد کرد؛ اما در عمل، افغان‌ها (شامل دولت‌های مختلف افغانستان، و مردم عادی از طریق موتور پمپ‌های غیرمجاز) تا کنون از هیچ اقدامی در جهت کم‌شدن آب ورودی به ایران خودداری نکرده‌اند. در حال‌حاضر سه سد مخزنی عمده بر روی هیرمند وجود دارد که حجم زیادی از آب سیلاب‌های بهاری رودخانه را برای استفاده در ماه‌های کم‌آبی ذخیره می‌کنند.
در مورد مشخصات کلی هر یک از سدهای مخزنی ساخته‌شده بر روی رود هیرمند توضیحاتی بفرمایید:
الف- احداث سد کجکی توسط افغانستان
این سد (شکل 2) بر روی رود هیرمند احداث شده است و در فاصله 161 کیلومتری شمال باختری شهرقندهار قرار دارد. هدف از اجرای این سد، آبیاری 018000 هکتار از اراضی کشاورزی و همچنین تولید برق است، ظرفیت آبگیری این سد 2/8 میلیارد متر مکعب است، ارتفاع این سد 100 متر، پهنای آن 2290 متر و ظرفیت تخلیه آن 1/2 میلیون متر مکعب می‌باشد. سد کجکی آب‌خیز اصلی حوضه سیستان است. آب‌های جاری‌‌شده از این سد تا 500 کیلومتر به سوی پایین‌دست، در کانال‌های کشاورزی منطقه جریان می‌یابد. در طی سال‌های گذشته به جهت خشکسالی در افغانستان به‌عنوان سرچشمه آب هیرمند با بسته‌شدن دریچه‌های بند کجکی و کاهش ورودی آب به هیرمند در ایران در میان دو کشور اختلافاتی بروز کرده است.
همچنین در حال حاضر افغانستان در حال ساخت فاز دوم سد کجکی بر روی رودخانه هیرمند می‌باشد، با احداث فاز دوم، ظرفیت سد کجکی به حدود 4/2 میلیارد متر مکعب خواهد رسید.
شکل 2- سد کجکی افغانستان
ب- احداث سد کمال‌خان توسط افغانستان
سد کمال‌خان (شکل 3) یکی از پروژه‌های مهم کنترل آب در افغانستان است که در ولایت نیم‌روز قرار دارد. این سد می‌تواند بیش از 80000 هزار هکتار اراضی را آبیاری و بیش از 9 مگاوات انرژی برق تولید کند. سد کمال‌خان بیشتر در ساحل دشت قرار داشته و دارای شیب کمی است. ارتفاع این سد 16 متر و ظرفیت ذخیره آب آن 52 میلیون مترمکعب می‌باشد. این سد توان کنترل حجم بسیار بالای آب رادارد.
شکل 3- سد کمال‌خان
پ- احداث سد انحرافی چخانسور توسط افغانستان
این سد انحرافی در بخش سفلای رودخانه هیرمند در منطقه چخانسور واقع شده است. دولت افغانستان به دنبال این بود تا بر اساس نظر کمیسیون بی‌طرف، سهم آب ایران را تعیین نموده و از جریان بیشتر از میزان تعیین‌شده آن به سمت ایران جلوگیری نمایید.
ت- احداث سد مخزنی ارغنداب توسط افغانستان
سد ارغنداب بر روی مهم‌ترین شاخه الحاقی به رود هیرمند یعنی ارغنداب در 25 کیلومتری شمال قندهار احداث شده است. این سد از نوع خاکی با گنجایش مخزنی 48 میلیون متر مکعب می‌باشد که تامین‌کننده آب مورد نیاز زمین‌های کشاورزی اطراف قندهار و همچنین آب شرب این شهر است.
احداث سدهای ذکرشده بر روی رودخانه هیرمند چه تبعاتی بر روی حقه آبه‌های ایران دارد؟
عدم رعایت حق‌آبه ایران باعث خشک‌شدن رودخانه هیرمند و دریاچه هامون در منطقه سیستان را به همراه خواهد داشت که به اختصار اثرات آن عبارتند از:
1- از بین رفتن و خشک‌شدن 140 هزار هکتار اراضی کشاورزی و دامداری منطقه به‌علت عدم تأمین علوفه لازم برای حدود 120 هزار ر‌ٌّأس گاو که منبع تأمین علوفه آنها نی‌زارهای هامون می‌باشد.
2- از بین رفتن شغل‌هایی نظیر صیادی و حصیر بافی.
3- مهاجرت ساکنین.
4- کاهش اشتغال و افزایش فقر و بیکاری و روی‌آوردن مردم و خصوصاً جوانان به قاچاق کالا و مواد مخدر.
5- تغییرات آب و هوایی و از بین‌رفتن زیستگاه‌های مهاجر.
6- افزایش دما، بادهای موسمی و طوفان‌های شنی منطقه.
7- به خطر افتادن زندگی تمامی مردمان استان سیستان که اکثرا زیر خط فقر زندگی می‌کنند.
رودخانه هریر رود از کجا سرچشمه می‌گیرد، چه سیری را طی می‌کند و چه طرح‌هایی بر روی آن انجام شده است؟
هریرود از رودهای مهم و بزرگ حوزه آمو است که از ارتفاعات تقریباً 4000 متری لعل و سرجنگل در ولایت غور افغانستان سرچشمه گرفته و از به‌هم‌پیوستن دو رود در نزدیکی روستای شینیه دولت‌یار به‌وجود می‌آید. هریررود از شرق به غرب به طول 400 کیلومتر در بین رشته‌کوه‌های سفیدکوه و سیاه‌کوه جریان یافته و در غرب شهر هرات به شعبه بزرگ خود به نام رود تگاوایشان می‌پیوندد و پس از عبور از اراضی کوهستانی جنوب شهر هرات به اسلام‌قلعه می‌رسد. پس از آن مسیر شمال را در پیش می‌گیرد. به‌طورکلی در طول مسیر هریرود از کوه‌های سفیدکوه تا مرز ایران و سپس تا پل خاتون (محل تلاقی هریرود با کشف‌رود) و مسیر تجن از پل خاتون تا شنزارهای قره‌قوم در ترکمنستان، رودهای فصلی و دایمی مختلفی به آن اضافه می‌شوند. در بخش ایران، کشف‌رود پس از طی مسیری طولانی در دشت مشهد با جهتی تقریباً غربی- شرقی در پل خاتون با هریرود تلاقی می‌کند. در مجموع رودخانه‌های اصلی در استان خراسان، سالانه در حدود صد و پنجاه و پنج میلیون متر مکعب آب‌های حوضة آبریز شرق کشور را به رودخانة مرزی هریرود می‌ریزند.
دکتر قمرنیا در بارة بهره‌وری از این دو رودخانه گفت:
لازم به ذکر است که تا کنون در مورد بهره برداری از رودخانه هریرود قرارداد و تفاهم نامه ی مشخصی بین ایران و افغانستان منعقد نشده است.