در یادداشتی از سالار سیف‌الدینی؛

نغمه‌های اختلاف مجدد ترکیه و یونان در رژیم حقوقی جزایر اژه

خلوصی‌ آکار، وزیر دفاع ترکیه، 29 آگوست با حضور در یکی از پایگاه‌های نظامی هم‌مرز با یونان، نسبت به سیاست‌های توسعه‌طلبانه این کشور هشدار داد. او که‌ به همراه فرماندهان نیروی زمینی، هوایی و دریایی در غربی‌ترین استان ترکیه حاضر شده بود، به رژیم حقوقی یونان در جزایر دریای اژه اعتراض کرد و گفت: «در هیچ نقطه از جهان وسعت آب‌های ساحلی جزایر و مرز هوایی به این میزان نیست».

نزدیک به چند سال است که دو کشور مجموعه‌ای از تنش‌های قدیمی را زنده کرده‌اند. ناکامی ترکیه در یافتن سهمی از منابع تازه‌ کشف‌شده گاز در مدیترانه شرقی به‌ویژه در قلمر‌وهای قبرس جنوبی، تنش بین دو کشور را به دریای اژه کشانده است. ترکیه مدعی است دولت قبرس شمالی باید سهمی از منابع کشف‌شده گاز قبرس جنوبی را استملاک کند، اما یونان و قبرس جنوبی به‌شدت با این مسئله مخالف‌اند. استدلال آنها به این واقعیت بازمی‌گردد که ترک‌های قبرس در سال 1974 جدایی را انتخاب کرده و حاکمیت مستقلی تشکیل داده‌اند. ترکیه که از رویکرد یونان در این مسئله خشمگین است، بار دیگر مسائل مربوط به جزایر یونانی دریای اژه را که در نزدیک‌ترین نقطه به آب‌های داخلی ترکیه قرار دارند، مطرح کرده است. جزیره کاستلوریزو در یک‌مایلی ساحل جنوبی ترکیه، کانون این تنش‌هاست. یونان اجازه نزدیک‌شدن کشتی اکتشافی را به حریم این جزیره نداد و همین امر موجب تنش شد. ۱۲ جزیره یونانی که 120 سال پیش در کنترل ترکیه بود، از سوی نیروهای ارتش ایتالیا که درصدد پراکنده‌کردن توان نظامی عثمانی در جبهه لیبی بودند، تصرف شد.
عثمانی در قرارداد صلح اوشی (1912) با ایتالیا، برخلاف میل این کشور از پس‌گرفتن جزایر سر باز زد؛ زیرا بیم داشت در فقدان توان دفاعی، جزایر از سوی یونانی‌ها تصرف شود. آنها امید داشتند ایتالیا پس از پایان جنگ این جزایر را به ترکیه پس دهد، اما ایتالیا از حقوق خود در این جزایر به نفع یونان عقب نشست. در طول تاریخ، ترکیه سه بار از بازپس‌گیری جزایر اطراف دریای اژه که برخی از آنها در چند‌کیلومتری ساحل ترکیه بودند، خودداری کرد. بار نخست در کنفرانس صلح اوشی بود، بار دوم در معاهده صلح لوزان (1923) بود که ترکیه به دلیل محیط سنگلاخی بی‌ارزش، جمعیت یونانی و هزینه‌بر‌بودن حفظ آنها از تملک بخش بزرگی از جزایر به‌جز جزایر نزدیک به تنگه‌ها سر باز زد و بار سوم نیز در کنفرانس صلح پاریس (1947) به‌طور کلی از تملک جزایری مانند رودوس و کاستلوریزو خودداری کرد.
پیامد ژئوپلیتیک این تحولات برای ترکیه تنگنای فضای آبی در اژه و بسط ید یونان تا بیشترین حد ممکن بود. تلاش کشتی‌های اکتشافی ترکیه برای یافتن منابع انرژی در حوزه این جزایر از آنجا که با آب‌های سرزمینی یونان تداخل پیدا می‌کند، غیرممکن است و هر‌از‌گاهی موجب تنش می‌شود. ترکیه تلاش دارد از طریق هم‌پیمانی با نیروهای فائز سراج در لیبی، قلمرو فلات قاره خود را به‌‌گونه‌ای گسترش‌دهد که مانع ترانزیت و انتقال خط لوله از اسرائیل-قبرس-یونان به ایتالیا شود. محاسبه ترکیه در این زمینه، گرفتن حق ترانزیت به واسطه عبور خط لوله از منطقه انحصاری-اقتصادی خود است. البته از نظر ترکیه بهترین راه برای صدور این منابع گازی، بندر اسکندرون و خاک ترکیه است.
در مقابل، یونان روابط خود با مصر را توسعه داده و معاهده‌ای برای تعیین حدود منطقه انحصاری- اقتصادی دو کشور امضا شده است که فلات قاره بین ترکیه و لیبی را قیچی می‌کند. ترکیه همچنین به دنبال تنش‌زدایی با دو سرزمین مهم در مدیترانه شرقی یعنی مصر و اسرائیل است. دریادار «جهاد یایجی»، معمار معاهده فلات قاره، با دولت سراج در آخرین کتاب خود به «نظامی‌شدن» جزایر اژه از سوی یونان بر‌خلاف معاهدات لوزان و پاریس اشاره ‌کرده است. به گفته او، اجتناب از نظامی‌سازی جزایر شرط واگذاری آنها از سوی ترکیه بوده است؛ با این وجود، ۱۶ مورد از این جزایر نظامی شده‌اند. به زعم یایجی این مسئله می‌تواند موجب اخلال در معاهدات و اعاده حاکمیت ترکیه پس از 120 سال بر این جزایر شود! علی‌رغم اعتراض ترکیه به وضع موجود، یونان قصد دارد میزان آب‌های سرزمینی جزایر خود را افزایش دهد که در این صورت سهم ترکیه از اژه به 10 درصد تقلیل خواهد یافت؛ موضوعی که باعث خشم ترکیه شده است. لحن خلوصی آکار در سخنرانی ۲۹ آگوست یکی از شدیدترین خطابه‌هایی بود که در سال‌های گذشته از سوی مقامات ترکیه در قبال یونان شنیده شده است؛ یک سخنرانی طولانی با ابعاد پنهان حقوقی و نظامی. در این مراسم، ترکیه به‌طور واضحی این پیام‌ را به یونان داد که درباره مسائل مورد مناقشه نباید به ناتو و اتحادیه اروپا اعتماد کند و طرح این مسائل از سوی یونان در سازمان‌های اروپایی را رفتاری «بچگانه» توصیف‌ کرد. آنکارا پیش از این نیز در تماس با رئیس‌جمهوری یونان، خواستار تجدیدنظر در قرارداد لوزان شده بود؛ امری که تحقق آن ممکن نیست و بلافاصله از سوی یونان رد شد. اما دو کشور هم‌اکنون منظومه‌ای از مشکلات را پیشرو دارند. علاوه بر مسائل مربوط به جزایر دریای اژه که ترکیه خواستار تجدیدنظر در آن است، مسئله قبرس، منابع‌ گازی شرق مدیترانه، مهاجران و حقوق اقلیت ترک در یونان نیز بخشی از مشکلات است. تغییر در دکترین سیاست خارجی ترکیه، ظهور ترکیه به‌عنوان قدرتی تجدیدنظر‌طلب در سلسله مراتب‌ جهانی و عدول از اصل عدم مداخله، پس از کنار‌رفتن احمد داووداغلو وزیر خارجه سابق این کشور، موجب تغییرات زیادی در رابطه ترکیه با همسایگان به‌ویژه در ارتباط با مرزها شده است. اگر پیش از این تأکید بر قدرت‌ نرم اساس دکترین‌ سیاست‌ خارجی بود، در دوران جدید لحن و رفتار ترکیه به قدرت سخت متکی شده‌ و بنابراین حوزه مدیترانه و اژه نیز از این شرایط بی‌بهره نمانده است.