در گفت‌وگویی با دکتر پور رضا مطرح شد؛

پسته وحشی، طلای سبز زاگرس‌نشینان

استان کرمانشاه به‌ویژه منطقه پاوه و اورامانات از مناطق مهم برای بهره‌برداری از صمغ بنه به‌شمار می‌روند./ در استان کرمانشاه طبق آمار موجود، هر ساله حدود 100تن سقز از جنگل‌های استان کرمانشاه برداشت می شود که در برخی از سال‌ها تا 200 تن نیز گزارش شده است.

دکتر مرتضی پوررضا عضو هیات علمی گروه منابع طبیعی دانشگاه رازی در رابطه با معرفی پسته وحشی در کرمانشاه اظهار داشت: پسته وحشی یا بنه که در دهه‌های اخیر به آن طلای سبز نیز گفته شده است از مهم‌ترین گونه‌‌‎های موجود در جنگل‌های زاگرس به شمار می‌رود. تاریخچه حضور این گونه ارزشمند با توجه به مطالعات گرده‌شناسی انجام شده در دریاچه زریبار مریوان به 13500 سال پیش برمی‌گردد.

 در رابطه با جنگل‌های زاگرس، دو گونه پسته وحشی با نام‌های زیر وجود دارد:

1. بنه با نام علمی pistacia atlantica           (به‌صورت محلی به آن رقه ون گفته می‌شود)

2. خنجوک با نام علمی pistacia khinjuk      (به‌صورت محلی به آن نرمه ون گفته می‌شود)

دکتر پوررضا در رابطه با مهمترین محصولات غیرچوبی درختان پسته وحشی گفت: به‌جز استفاده از چوب درختان منطقه زاگرس می‌توان به صمغ یا سقز درخت که از گونه بنه (pistacia atlantica) گرفته می‌شود و نیز میوه آن که مربوط به هر دو گونه بنه و خنجوک است نام برد.

استان کرمانشاه به‌ویژه منطقه پاوه و اورامانات از مناطق مهم برای بهره‌برداری از صمغ بنه به‌شمار می‌روند. روش استخراج آن به این‌گونه است که: صمغ یا سقز که شیره پرورده این درخت است را با ایجاد زخم‌های مایلی بر روی تنه و شاخه‌های اصلی آن برداشت می‌کنند. در  این روش با قراردادن کاسه‌های گِلی زیر زخم‌ها شیره شفاف و سبزرنگ ریخته‌شده درون کاسه‌های گلی را جمع‌آوری می‌کنند. شایان ذکر است که به‌منظور آسیب‌رساندن کمتر به درختان جوان، طبق قوانین و مقررات وضع‌شده توسط سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور، بهره‌برداری سقز از درختانی که جوان هستند و قطر برابر سینه آنها کمتر از 20 سانتیمتر است ممنوع اعلام شده است.

  پس از تمام‌شدن مرحله صمغ‌گیری، صمغ جمع‌آوری شده در ظرف‌های بزرگتری ریخته می‌شود و سپس برای انجام یک فراوری ساده به کارگاه­ منتقل می‌شود. در کارگاه‌های تولید سقز، صمغ درخت طی فرایند گرمادهی پخته‌شده و رنگ آن از سبز شفاف به رنگ شیری تغییر می‌کند. در این مرحله آماده ارسال به بازار می­‌شود. البته در سال‌های اخیر با توجه به پی‌بردن به این موضوع که سقز خام جمع آوری‌شده از درختان می‌­تواند برای درمان بیماری‌های گوارشی مفید باشد، بخشی از این سقز، پیش از انجام فرآوری ساده که توضیح داده شد، برای مصارف گوناگون عرضه می­‌گردد. متاسفانه به‌دلیل نبود صنایع تبدیلی مناسب، بیشتر سقز تولید شده در ایران به خارج از کشور صادر می‌شود. یکی از مهمترین ترکیبات این محصول "تربانتین" است که به‌عنوان مواد اولیه و پایه بسیاری از صنایع، به ویژه صنایع عطرسازی، آرایشی، چسب‌سازی و دارویی کاربرد دارد.

 ایشان در مورد میزان صمغ به‌دست‌آمده از هر درخت گفت: به‌طور متوسط از هر درخت ۵۰۰ الی ۱۰۰۰ گرم سقز به‌دست می‌آید که در شرایط مناسب و سال‌های پرباران این مقدار بیشتر هم می‌شود.

در ادامه دکتر پور رضا درمورد میوه درخت توضیح داد: این میوه هم از گونه بنه (Pistacia Atlantica) و هم از گونه خنجوک (Pistacia Khinjuk) برداشت می­‌شود.  البته میوه گونه خنجوک یا نرمه ون، تقریبا ریزتر و نرم­‌تراست (شکل 1) اما میوه بنه یا رقه­ون، بزرگتر بوده و مغز آن هم مانند پسته قابل خوردن است (شکل 2). بهره‌­برداری از میوه بنه هم توسط روستاییان و جنگل‌نشینان زاگرس در استان کرمانشاه به‌ویژه در پاوه و اورامانات انجام می­شود.

                                                                    شکل 1                                                                                  شکل 2 

میوه‌های جمع آوری شده به‌عنوان تنقلات به مصرف جوامع محلی می­‌رسد. همچنین مقداری از آن به بازار عرضه می­‌گردد. از این میوه در ساخت برخی مواد غذایی محلی نیز استفاده می­‌گردد. برای مثال در منطقه پاوه و اورامانات از ترکیب آن با توت یک نوع خوراکی برای زمستان استفاده می‌شود. 

دکتر پوررضا درمورد ارزش اقتصادی هر یک از محصولات برداشت‌شده گفت: قیمت هر کیلو سقز در بازار داخلی در سال 1400 حدود یک میلیون و پانصد هزار ریال به فروش می‌رسد. همچنین قیمت هر کیلو میوه بنه در بازار داخلی به‌طور متوسط در سال 1400 به‌طور متوسط به ازای هر کیلو حدود پانصد هزار ریال به فروش می­‌رسد.

ایشان در مورد برداشت سالانه این محصولات عنوان کرد: در استان کرمانشاه طبق آمار موجود، هر ساله حدود 100تن سقز از جنگل­‌های استان کرمانشاه برداشت می‌شود که در برخی از سال‌ها تا 200 تن نیز گزارش شده است.

100000 * 1500000= 15000000000

به‌عبارتی ارزش سقز برداشت‌شده در هر سال با احتساب قیمت روز و میزان برداشت سالانه، حدود یکصد و پنجاه میلیارد ریال (پانزده میلیارد تومان) است.

در مورد میزان تولید میوه بنه، برآورد و آمار دقیقی وجود ندارد که بتوان ارزش اقتصادی آن را محاسبه نمود.

دکتر پوررضا توضیحاتی در رابطه با بهره‌برداری از درختان بنه ارائه داد که در ادامه می‌خوانیم:

بهره‌­برداری از جنگل‌‎­های بنه و مدیریت پایدار

اثرات بهره‌برداری از سقز بر درختان بنه

با توجه به اینکه لایه کامبیوم در پوست درختان وظیفه انتقال شیره پرورده را به عهده دارد، آسیب‌­های واردشده به این لایه باعث اختلالاتی در انتقال شیره پرورده و به پیرو آن ضعف فیزیولوژیک درختان خواهد شد. در درختان بنه نیز به‌دلیل ایجاد زخم­‌های روی تنه و از بین رفتن بخشی از پوست و لایه کامبیوم به‌طور قطع باعث ایجاد اختلالاتی در انتقال شیره پرورده در درخت خواهد شد. بنابراین برداشت سقز از این درختان با ایجاد ضعف فیزیولوژیک، می‌تواند در میزان بذردهی و کیفیت بذر آنها نیز تاثیرگذار باشد.

اثرات بهره برداری از میوه بر درختان بنه

بذر به‌عنوان اولین حلقه زنجیره تجدید حیات در جنگل، از اهمیت حیاتی برای پایداری و استمرار گونه‌­های جنگلی برخوردار است. بهره‌برداری بی‌رویه از بذرهای گونه بنه و خروج این بذرها از جنگل به منزله از بین رفتن اولین حلقه زنجیره تجدید حیات و به پیرو آن به خطر افتادن پایداری این گونه است. هر ساله مقادیر زیادی از بذر این گونه ارزشمند بهره‌برداری شده و علاوه‌بر این که به مصرف جوامع محلی می رسد، بخش مهمی از آن هم وارد بازارهای شهری شده و به فروش می‌­رسد.

 دکتر پوررضا دررابطه با وضعیت فعلی پایداری جنگل‌های بنه گفت: همانطور که گفته شد برای اینکه یک جنگل پایدار باشد، نیاز است که زادآوری و تجدید حیات درختان آن بدون محدودیت انجام گیرد. در غیر این صورت بسته به‌میزان محدودیت به‌وجود آمده برای زادآوری، پایداری جنگل ممکن است که در مدت زمان معینی به خطر بیافتد. در حال حاضر در جنگل‌های زاگرس به‌دلیل وجود عوامل مخربی مانند چرای دام، بهره‌برداری بی‌رویه، فرسایش و از بین رفتن خاک به‌عنوان بستر زادآوری، تجدید حیات گونه بنه شدیدا به خطر افتاده است. طبق پژوهش انجام شده توسط بنده و همکارانم، از چند دهه اخیر کاهش زادآوری گونه بنه در جنگل‌های زاگرس آغاز شده و وضعیت آن وخیم‌تر شده است؛ به‌طوریکه امروزه تجدید حیات این گونه ارزشمند به ندرت مشاهده می‌شود؛ بنابراین مشاهده می‌شود که این نوع بهره‌برداری از درختان بنه با مدیریت پایدار همخوانی نداشته و به‌طور قطع با ادامه این روند در آینده نه چندان دور شاهد از بین رفتن این گونه بومی ارزشمند در جنگل‌های استان خواهیم بود. در حال حاضر بهره‌برداری از این درختان در جنگل، به منزله برداشت از اصل سرمایه بوده نه سود سرمایه و به همین دلیل با توجه به محدود بودن این سرمایه، تمام شدن آن چندان طولی نخواهد کشید.

دکتر پوررضا برای جلوگیری از نابودی جنگل‌ها اقداماتی راه چاره دانست و گفت: برنامه‌ریزی و وضع مقررات جدید جهت کنترل بهره‌برداری سقز و میوه درختان بنه، برنامه‌ریزی جهت احیای این گونه با نهال‌کاری یا بذرکاری با همکاری جوامع محلی، فراهم نمودن شرایط مناسب برای استقرار بذر این گونه در خاک با همکاری جوامع محلی و نیز برنامه‌ریزی جهت حمایت از شرکت های دانش بنیان و صنایع تبدیلی در راستای فراوری سقز جمع آوری شده از درختان بنه راهکارهایی هستند که تا حد زیادی می‌تواند مانع از نابودی این گونه ارزشمند شود.